Σμηνουργία - Πως αντιμετωπίζουμε τους αφεσμούς;

ΠΗΓΗ-ΕΛΛΗΝΙΚΟΜΕΛΙ.GR

Η σμηνουργία από ορισμένους θεωρείται αναστάτωση, από άλλους ελάττωμα κι από ορισμένους τύχη και καλή χρονιά. Στην πραγματικότητα είναι...λίγο από όλα!

Η σμηνουργία είναι ένα φαινόμενο απόλυτα φυσιολογικό και όπως γνωρίζουν οι περισσότεροι οφείλεται στην βιολογική τάση των μελισσιών για διαιώνιση του είδους και πολλαπλασιασμό. Είναι λανθασμένη σαφώς η άποψη πως η βασίλισσα αποφασίζει την έναρξη της σμηνουργίας ή οι εργάτριες μόνες τους. Είναι ένα σύνολο αιτίων που προκαλούν το ερέθισμα στην αποικία να διχαστεί και συνήθως αυτό το έναυσμα έχει την αρχή του αρκετές μέρες νωρίτερα. Συνεπώς ως σμηνουργία ορίζουμε την διαίρεση του σμήνους και την εγκατάλειψη της φωλιάς από τη βασίλισσα συνοδευόμενη από ένα μερίδιο του πληθυσμού της.

Οι ερωτήσεις πάνω στη σμηνουργία είναι πολλές και αφορούν τόσο τις μεθόδους καταστολής της όσο και τις μεθόδους εκμετάλλευσης της. Γενικά στις σύγχρονες μεθόδους μελισσοκομίας η σμηνουργία μιας κυψέλης θεωρείται μάλλον αμέλεια του μελισσοκόμου και αρκετά σοβαρό πρόβλημα καθώς για τον ίδιο υπάρχει περιορισμένη πιθανότητα σύλληψης του αφεσμού όσο και μείωση της παραγωγής για την μητρική αποικία. Ορισμένες μέθοδοι ακόμη προτείνουν την επανένωση των δύο σμηνών (αφεσμού και μητέρας) για την τελική μάχη του μελιού στις καλοκαιρινές ανθοφορίες.

Πότε θα έχω σμηνουργία αναρωτιούνται κάποιοι? Παίζει ρόλο ο καιρός? Παίζει ρόλο η ανθοφορία της εποχής?
Η απάντηση είναι ναι. Υπάρχουν ορισμένοι παράμετροι όπως οι δύο παραπάνω (θερμοκρασία, τροφή) και ορισμένοι ακόμα όπως η ράτσα της βασίλισσας, το μέγεθος και ο συνωστισμός μέσα στη φωλιά, η ύπαρξη κηφήνων κ.α. που ευνοούν την σμηνουργία.
Αν παρατηρήσουμε το φαινόμενο εξαρχής θα διακρίνουμε ορισμένα στάδια ξεκινώντας από το σχηματισμό των βασιλοκελιών. Είναι γενικά αποδεκτό πως βασιλοκελιά δημιουργούνται καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, όμως τις περισσότερες φορές οι ίδιες οι εργάτριες τα καταστρέφουν πριν τοποθετηθεί αυγό μέσα τους. Ωστόσο την άνοιξη αυτά διατηρούνται και παρατηρείται έντονη αύξηση τους μερικές μέρες πριν την έναρξη της σμηνουργίας. Συνήθως τα κελιά σμηνουργίας βρίσκονται στην περίμετρο της κερήθρας ή σε οποιαδήποτε ανωμαλία αυτής.

Από τη στιγμή που η βασίλισσα θα γεννήσει μέσα σε αυτά τα κελιά, έχει αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για την εκθρόνιση της (αν επιτρέπεται λογοτεχνικά ο όρος). Ακόμα όμως κι αν η βασίλισσα δεν γεννήσει μέσα στα κελιά αυτά, υπάρχουν εργάτριες που θα μεταφέρουν αυγά ή μικρές προνύμφες (1-2 ημερών) στα κελιά αυτά για να αποκτήσουν τη νέα βασίλισσα.

Κάτι ακόμα που πρέπει να έχει υπόψιν ο νέος μελισσοκόμος είναι πως τα μελίσσια δε σμηνουργούν όταν εκκολαφθεί η βασίλισσα αλλά όταν σφραγιστεί κάποιο βασιλοκελί όμως ποτέ νωρίτερα, δηλαδή περίπου 8-10 μέρες μετά την έναρξη παραγωγής βασιλισσών. Έτσι το μελίσσι διασφαλίζει πως τουλάχιστον μία βασίλισσα θα εκκολαφθεί για να αναλάβει την «ηγεσία» της αποικίας.

Στο διάστημα αυτό έχουν παρατηρηθεί ορισμένες χαρακτηριστικές αλλαγές στη συμπεριφορά των μελισσιών. Παραδείγματος χάριν η βασίλισσα καταναλώνει περισσότερη τροφή και έτσι γεννά και περισσότερα αυγά και γίνεται και πιο κινητική. Αντίθετα όταν πλησιάζουμε στην ώρα της σμηνουργίας, περίπου μια βδομάδα νωρίτερα το σκηνικό αλλάζει. Η βασίλισσα τρέφεται λιγότερο στην προσπάθεια να χάσει βάρος και να μπορεί να πετάξει ευκολότερα. Παράλληλα αυτή η κινητικότητα ενισχύεται από την αντίδραση των εργατριών που δαγκώνουν και σπρώχνουν τη βασίλισσα ωθώντας την διαρκώς να κινείται.

Επίσης οι εργάτριες παρουσιάζουν πολύ ήρεμη συμπεριφορά λίγες μέρες πριν τη σμηνουργία και ορισμένες φορές κρέμονται κι έξω από την είσοδο ή στο κάτω μέρος των τελάρων. Είναι η γνωστή ως «γενειάδα» των μελισσών.
Το σκηνικό ανατρέπεται την ώρα της σμηνουργίας. Αρκετές μέρες πριν οι μέλισσες αρχίζουν να γεμίζουν τον πρόλοβο τους με μέλι, κάνοντας έτσι τις απαραίτητες προμήθειες για το μακρύ ταξίδι. Η ώρα της αναχώρησης συνήθως συμπίπτει με τις πρώτες μεσημεριανές ώρες.

Η περιγραφή είναι κατά το δυνατόν πλησιέστερη σε αυτό που θα αντικρύσει κανείς έξω από μία κυψέλη εν ώρα σμηνουργίας.
Οι εργάτριες τραβούν ή σπρώχνουν τη βασίλισσα έξω, αποτρέποντας την να μπει ανάμεσα στα πλαίσια. Μόνη διέξοδος για τη βασίλισσα είναι η εγκατάλειψη της φωλιάς. Πίσω της πετούν χιλιάδες μέλισσες και μετά από λίγα λεπτά η βασίλισσα μαζί με όλο το σμήνος κάθεται σε κάποιο κοντινό κλαδί. Εδώ αναλαμβάνουν δράση οι εργάτριες σε ρόλο ανιχνευτή. Αναζητούν κάποια κατάλληλη κοιλότητα (κουφάλα δέντρου, διακλάδωση κορμού, υπόστεγο κλπ) για τη μόνιμη εγκατάσταση της αποικίας. Στην πλειοψηφία του το σμήνος αποτελείται από νεαρές μέλισσες, ηλικίας κάτω των 10 ημερών. Αυτό δίνει ένα μεγάλο πλεονέκτημα στο νέο σμήνος καθώς έχει νεαρό εργατικό δυναμικό ικανό να ανταπεξέλθει στις αυξημένες ανάγκες εργασίας και το χτίσιμο της νέας φωλιάς. Αυτό που πρέπει να αναλογιστούμε είναι το νέο μελίσσι για 21 μέρες δε θα έχει καθόλου νέο πληθυσμό (μέχρι να χτιστούνε νέες κερήθρες και να εκκολαφθεί ο νέος γόνος). Έχει παρατηρηθεί ότι κι ένα μικρό ποσοστό κηφήνων ακολουθεί το σμάρι.

Υπό ευνοϊκές συνθήκες το νέο μελίσσι θα εγκατασταθεί μέσα σε λίγα 24ωρα σε μία προσιτή και ασφαλή τοποθεσία, όπου θα συνεχίσει την πρόοδο του. Η έντονη και πλούσια διατροφή των εργατριών τις οδηγεί σε έντονη παραγωγή κεριού και έτσι το χτίσιμο των κερηθρών επιταχύνεται τρομερά. Στα πρώτα 24ωρα η βασίλισσα θα έχει νέο γόνο…

Πίσω στην αρχική αποικία όμως τα πράγματα δεν έχουν ολοκληρωθεί. Το μελίσσι πλέον έχει ένα ή περισσότερα σφραγισμένα βασιλοκελιά… αλλά όχι βασίλισσα! Ο γόνος συνεπώς θα παρουσιάσει ένα μεγάλο κενό περίπου 15 ημερών μέχρι κάποια από τις νέες βασίλισσες να γονιμοποιηθεί και να αρχίσει τη γέννα. Κατά τη διάρκεια της απουσίας της βασίλισσας παρατηρούνται θάνατοι εργατικού γόνου. Οι νέες βασίλισσες θα βγουν περίπου μια βδομάδα μετά. Αυτά στην καλύτερη περίπτωση που μόνο μία μάνα θα καταφέρει να επικρατήσει των υπολοίπων. Γιατί αλλιώς περνάμε στο φαινόμενο των μεθεσμών

Οι μεθεσμοί είναι τα επόμενα σμήνη που θα φύγουν από την αρχική φωλιά και μπορεί σε περιοχές με εύκρατο κλίμα όπως η Ελλάδα να φτάσουν και τους 4 αλλά μπορεί να μη συμβούν και καθόλου. Ορισμένες φορές ο αριθμός των μελισσών που εγκαταλείπει τη φωλιά μπορεί να ξεπεράσει τις 50.000 ενώ άλλες μπορεί να κυμαίνεται και κάτω από 2000. Υπάρχει καταγεγραμμένο σε έρευνα ότι σε 3 αφεσμούς από την ίδια αποικία την πρώτη φορά έφυγαν 16.000 μέλισσες, τη δεύτερη 11.500 και την τρίτη μόλις 4.000.

Η μάχη των βασιλισσών δεν είναι απαραίτητο πως θα αρχίσει αμέσως. Μπορεί μέσα στο μελίσσι να βρει κανείς πάνω από μία βασίλισσα για τα πρώτα 24ωρα. Στη συνέχεια οι βασίλισσες ανταλλάσουν χτυπήματα, δαγκωνιές και τσιμπήματα., η μία στην κοιλιά της άλλης προσπαθώντας να την τραυματίσουν. Οι εργάτριες θα αποτελειώσουν την τραυματισμένη βασίλισσα, δεχόμενες την επικράτηση της άλλης.

Τι είναι αυτό που επιταχύνει ή ενισχύει τις τάσεις για σμηνουργία;
Έχουν καθοριστεί συγκεκριμένοι παράγοντες που θεωρούνται ως υπαίτιοι για την τάση σμηνουργίας των μελισσιών. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι:

• Το μέγεθος της αποικίας
• Η ηλικία των μελισσών
• Η γενετική τάση του σμήνους
• Η μειωμένη έκκριση φερομόνης από τη βασίλισσα
• Η απότομη αύξηση τροφών
• Η ηλικία της βασίλισσας
• Ο έντονος συνωστισμός στη γονοφωλιά
• Ο Καιρός

Πιο αναλυτικά:
Το μέγεθος της αποικίας μετριέται σε πλαίσια πληθυσμού, γόνου, και πληθυσμό-ηλικία εργατριών.

Η ηλικία των μελισσών επηρεάζει την τάση για σμηνουργία καθώς οι νέες εργάτριες έχουν πιο έντονη την τάση «ανυπακοής» και έτσι η μεγάλη αναλογία σε σχέση με τις πιο ηλικιωμένες μέλισσες είναι καθοριστικός παράγοντας.

Η γενετική τάση του σμήνους για σμηνουργία είναι ένας παράγοντας που δυστυχώς στην Ελλάδα θεωρείται εκ των ουκ άνευ. Δηλαδή θεωρούμε δεδομένο ότι όλες οι ντόπιες ράτσες έχουν αρκετά ως πολύ έντονη την τάση για σμηνουργία.

Είναι παρατηρημένο πως τα πρώτα σημάδια για σμηνουργία οφείλονται στην απουσία φερομόνης της βασίλισσας, όχι γιατί ξαφνικά μειώνεται η παραγωγή της αλλά γιατί λόγω της απότομης αύξησης του πληθυσμού αυτή δεν επαρκεί για να απλωθεί σε όλη τη φωλιά.

Όταν στη φωλιά αρχίσει να μπαίνει μεγάλη ποσότητα από νέκταρ και γύρη (ακόμα και το σιρόπι θεωρείται για τις μέλισσες εισερχόμενο νέκταρ) τότε το μελίσσι ωθείται σε απότομη αύξηση πληθυσμού και σαφώς αυτός είναι καθοριστικός παράγοντας.

Η ηλικία της βασίλισσας σχετίζεται με την ποσότητα φερομόνης που εκκρίνει, η οποία μειώνεται με την πάροδο των ετών. Σαφώς και η ποιότητα της βασίλισσας μετράει καθώς μία νέα μπορεί να υστερεί σε σχέση με μία παλιά ανώτερης ράτσας(ανώτερων γονιδίων είναι ορθότερο)

Όσο πιο σφιχτή είναι η γονοφωλιά, τόσο πιο έντονη είναι η ανάγκη του μελισσιού να σμηνουργήσει. Ο πλεονάζων χώρος λειτουργεί ανασταλτικά για το μελίσσι και αυτό είναι ένα από τα πιο άμεσα κι επιτακτικά μέτρα που πρέπει να πάρει ο μελισσοκόμος.

Τέλος αφήσαμε τον Καιρό καθώς αποτελεί ίσως τον σημαντικότερο παράγοντα. Θα έχετε ακούσει πως περσινή χρονιά «δεν ήταν χρονιά για σμηνουργίες»! Και μακάρι να μην το ξανα-ακούσετε στο μέλλον. Μία απότομη κακοκαιρία λίγο πριν την περίοδο σμηνουργιών είναι αρκετή για να καταστρέψει τα σχέδια του σμήνους για αναχώρηση, ενώ η απότομη απουσία τροφής την κρισιμότερη στιγμή απομακρύνει σχεδόν οριστικά την πιθανότητα σμηνουργίας. Ο καιρός της άνοιξης υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις ταυτίζεται απόλυτα και με τον καιρό του φθινοπώρου, οπότε και μπορείτε να δείτε εκ νέου σμηνουργία στα μελίσσια σας.

Τι μπορείτε να κάνετε προληπτικά για να περιορίσετε το φαινόμενο;
Γενικά είναι αναπόφευκτη η σμηνουργία αν πληρούνται οι παραπάνω προϋποθέσεις, ωστόσο ο μελισσοκόμος προσπαθεί να μειώσει τα ερεθίσματα που δέχεται το σμήνος, αποτρέποντας το ή μειώνοντας τις πιθανότητες να συμβεί. Έτσι τα μέτρα που λαμβάνει έρχονται σε αντίθεση με τις προϋποθέσεις:

• Προσθέτει χτισμένες ή άκτιστες κερήθρες στο τέλος του γόνου για να έχει επιπλέον χώρο να γεννήσει η βασίλισσα. Δεν επιλέγει να τοποθετήσει τις κερήθρες στο κέντρο του γόνου γιατί τότε η κενή κερήθρα (κι ακόμα περισσότερο η άκτιστη) λειτουργεί ως φράγμα για το μελίσσι.
• Αυξάνει το χώρο στην κυψέλη, δίνοντας νέο όροφο με κενά πλαίσια. Αν μάλιστα ο γόνος είναι υπερβολικά αυξημένος τότε μπορεί να μεταφέρει ένα τμήμα αυτού στον πάνω όροφο, δίνοντας περισσότερο χώρο στη βάση και ωθώντας τις μέλισσες να ανέβουν στον όροφο για φύλαξη του γόνου. Ωστόσο μια πρόωρη μεταφορά γόνου στον όροφο μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα στις πρώτες βραδινές παγωνιές της άνοιξης.
• Φροντίζει να υπάρχει χαμηλή θερμοκρασία στην κυψέλη, καλύπτοντας τις κυψέλες με φύλλα ή ψάθες ή ακόμα και βάφοντας λευκή τη λαμαρίνα στο καπάκι. Η υψηλή θερμοκρασία οδηγεί το μελίσσι σε ένταση και ανάγκη σμηνουργίας.
• Βοηθάει τον αερισμό της κυψέλης ανοίγοντας τις θυρίδες και καθαρίζοντας τις σήτες της οροφής
• Ανανεώνει τακτικά τις βασίλισσες, δηλαδή κάθε 1,5 με 2 χρόνια το πολύ.
• Επιλέγει βασίλισσες από μελίσσια που έχουν επιδείξει μικρή τάση σμηνουργίας.
• Μπορεί να εφαρμόσει εξισορρόπηση των μελισσιών που παρουσιάζουν έντονο συνωστισμό, αντιμεταθέτοντας κυψέλες. Έτσι ενισχύει το αδύναμο με συλλέκτριες που επιστρέφουν ενώ οδηγεί το δυνατό σε αποσυμφόρηση. Προσοχή όμως να εφαρμόζεται μόνο σε περιόδους με έντονη ανθοφορία.

Όμως τα πράγματα δεν πάνε πάντοτε κατευχήν και ορισμένα μελίσσια φτιάχνουν βασιλικά κελιά.
Σε αυτή την περίπτωση ο μελισσοκόμος πρέπει να πάρει πιο δραστικά μέτρα και να λύσει ή να αναβάλει το πρόβλημα.
Πιο συγκεκριμένα:

• Κάθε 6-7 μέρες το πολύ πρέπει να κάνει έλεγχο στα μελίσσια και να καταστρέφει κάθε βασιλικό κελί που θα βρει στις κερήθρες. Για τον έλεγχο αυτό απαιτείται πολλή προσοχή και παρατηρητικότητα καθώς έστω και ένα βασιλοκελί να παραμείνει είναι ικανό να οδηγήσει σε σμηνουργία. Επιπλέον καλά είναι ο μελισσοκόμος να απομακρύνει το παχύ στρώμα μελισσών από τις κερήθρες καθώς αυτές μπορεί να κρύβουν ορισμένα από τα βασιλοκελιά αυτά. Το αποτέλεσμα της διαδικασίας αυτής, καλώς εχόντων των πραγμάτων είναι να μην σμηνουργήσει το μελίσσι και είναι ίσως ο πιο αποτελεσματικός, αλλά ταυτόχρονα κουραστικός και επώδυνος τρόπος για μελισσοκόμο και μελίσσι.

• Πιο ριζική λύση είναι η ολική αφαίρεση της βασίλισσας το κρίσιμο διάστημα, με αποτέλεσμα το μελίσσι να βγάλει νέα βασίλισσα. Σε αυτή την περίπτωση της ορφάνιας το μελίσσι θα κάνει λιγότερα βασιλοκελιά τα οποία η πρώτη μάνα θα προλάβει να «περιποιηθεί» μόλις εκκολαφθεί. Η μείωση του γόνου στο διάστημα αυτό θα καταστείλει πιθανότατα τη σμηνουργία στο μελίσσι.

• Πιο ελκυστική μέθοδος είναι η λεγόμενη Demaree, που χρησιμοποιείται τόσο για την καταστολή της σμηνουργίας όσο και για την παραγωγή βασιλισσών. Η μέθοδος θα περιγραφεί ξεχωριστά.